Organizatorzy projektu Local Trends w ramach przygotowań do tegorocznego Samorządowego Kongresu Finansowego dzięki współpracy i zaangażowaniu ekspertów współdziałających przy projekcie Local Trends oraz włodarzy gmin miejskich przygotowali ekspertyzę mającą na celu opracowanie krótko i średniookresowej Mapy wyzwań dla samorządów wynikających z regulacji, relacji na linii rząd-samorząd oraz megatrendów rozwoju. Sondaż wskazuje najbardziej istotne w perspektywie najbliższych lat wyzwania i zagrożenia dając wgląd w kluczowe obszary, które są przedmiotem ich obaw i którymi muszą się zająć, aby skutecznie zarządzać miastami.
Liderzy wspólnot lokalnych podzielili się z inicjatorami Local Trends swoimi eksperckimi prognozami i ocenami określającymi nie tylko rangę ważności, ale również prawdopodobieństwo materializacji przedstawionych zagrożeń w czterech szczególnych obszarach:
- finansów i inwestycji,
- transformacji cyfrowej,
- transformacji energetycznej
- gospodarki komunalnej.
Zebrane odpowiedzi zostały zanonimizowane oraz przedstawione w postaci zbiorczej ekspertyzy.
Droga do samodzielności finansowej samorządów
Pierwszy obszar dotyczy finansów i inwestycji, a największymi zagrożeniami wskazanymi przez samorządowców są ograniczone dochody związane z wprowadzeniem Polskiego Ładu. Wyraźnemu trendowi relatywnego spadku dochodów własnych samorządów i subwencji ogólnej w ostatnich latach towarzyszył wzrost dotacji, który jednak nie rekompensował ubytków finansowych, a jego podział rodził wiele wątpliwości. Samorządy spodziewają się jak najszybszego odwrócenia tej tendencji, wzmocnienia możliwości finansowania planowania wieloletniego oraz zapewnienia stabilności finansowej dla realizowania zadań publicznych.
Z grupy kluczowych zagrożeń w obszarze finansów samorządowcy wskazali również rosnące koszty utrzymania oświaty oraz koszty zarządzania urzędem i wynagrodzeń kadr w specjalistycznych jednostkach podległych. Wzrost płacy minimalnej i konkurencyjność sektora prywatnego znaczący wpływają na ograniczone możliwości przyciągania i kształcenia kadr przyszłości w samorządach. Niewątpliwie ważna jest dyskusja na temat przekształceń, jakie są potrzebne w samorządach, aby stały się one atrakcyjnym miejscem pracy dla kompetentnych osób. Edukacja i stałe kształcenie są niezbędne do rozwoju umiejętności potrzebnych w samorządach, dlatego też pogłębiliśmy temat ograniczenia i barier w przyciąganiu talentów do pracy w samorządach w debacie pod opieką merytoryczną Miasta Poznań pt. Przyciąganie i kształcenie kadry przyszłości. Jak pomagać pracownikom osiągać imponujące wyniki?, do której odsłuchania zachęcamy.
Ostatnim zagrożeniem z wyróżniającym się poziomem istotności w sferze budżetowej włodarze wskazali trudności z zapewnieniem wkładu własnego do projektów współfinansowanych ze środków unijnych. Czynnik ten ma niebagatelny wpływ na dwa kolejne obszary badania związane z transformacją cyfrową oraz energetyczną. Szybki wzrost inflacji spowodowany m.in. kryzysem energetycznym i konfliktem zbrojnym w Ukrainie oraz obniżające się realne dochody samorządowych finansów wywoływały w ostatnich latach negatywne skutki dla gospodarki kraju oraz stabilności finansowej samorządów. Pojawiające się optymistyczne prognozy dostępu do funduszy europejskich, perspektywa odbudowania dochodów własnych samorządów sprawiają, że miasta, aby wzmocnić potencjał inwestycyjny muszą szybko adoptować swoje budżety oraz strategie z myślą, o wykorzystaniu środków z dotacji i pożyczek oraz celem sprawnego podejmowania decyzji inwestycyjnych.
Potrzeby samorządów dużych i małych są różne. Małe potrzebują twardej infrastruktury drogowej i kanalizacyjnej, przy jednocześnie mniejszych możliwościach finansowania. Samorządy mniejszej wielkości oczekują ze strony rządowej oraz agencji rozwoju skutecznych instrumentów i mechanizmów wsparcia inwestycji w infrastrukturę lokalną, która pozwoli poprawić dostępność usług publicznych, podczas gdy dla dużych samorządów istotne są inwestycje w duże projekty infrastrukturalne oraz innowacyjne technologie, a także w samorządach dużych terytorialnie, ale z małą liczbą mieszkańców pilna jest potrzeba zapewnienia mieszkańcom komunikacji
Zmiany podatkowe spowodowały w naszym budżecie 42 mld zł strat, z czego zrekompensowano nam 21 mld zł. Samorządowcy podkreślają występowanie luki w finansowaniu samorządów opiewającej na 30 mld zł, oraz potrzebę dofinansowania edukacji, gdzie luka wynosi 3 mld zł rocznie rekomendując jednocześnie zrównoważenie budżetów na podstawie 28,6 proc. wpływów z PiT i podatku ryczałtowego.
Konieczna może się okazać waloryzacja niektórych opłat i podatków, podatek od nieruchomości wymaga radykalnej zmiany, powinien on być przekonstruowany, a przynajmniej zwaloryzowany.
Rosnąca rola technologii w poprawie jakości usług publicznych
Wynik badania w odniesieniu do zagrożeń transformacji cyfrowej wskazują na dużą koncentrację problematyki rozwoju technologicznego, ale nadal wyróżnić można trzy kluczowe wyzwania jakimi są brak odpowiedniej kadry własnej do wdrożenia wielopłaszczyznowych projektów cyfrowych oraz pozycjonowanie zbyt drogich i nieadekwatnych do potrzeb poszczególnych samorządów usług zewnętrzne.
Realia rozwoju technologicznego niewątpliwie powodują wzrost znaczenia cyberbezpieczeństwa, dlatego też samorządowych w ramach zagrożeń technologicznych wskazują obawy o przerwy w funkcjonowaniu systemów informatycznych prowadzących do problemów w funkcjonowaniu usług publicznych. Błędy projektowe, ataki cybernetyczne w infrastrukturze własnej i krajowej coraz częściej występują w sektorze samorządowym. Jednocześnie włodarze rekomendują wdrożenie standardów celem ograniczenia trudności wdrożeniowych wynikających często z niekompatybilności rozwiązań własnych i innych (np. dotychczasowe vs nowe; własne vs krajowe).
Brak odpowiedniej kadry oraz koszty zewnętrznych usług cyfrowych, zwłaszcza związanych z cyberbezpieczeństwem, stanowią znaczne zagrożenie. Bez odpowiednich zasobów ludzkich i technologicznych miasta mogą mieć trudności z wdrożeniem innowacyjnych rozwiązań cyfrowych, co może ograniczyć ich konkurencyjność oraz efektywność działań administracyjnych.
Samorząd jako kluczowe ogniwo transformacji energetycznej.
Samorządy są kluczowym ogniwem transformacji energetycznej, która wiąże się jednak z ogromnymi nakładami finansowymi na inwestycje, a prowadzone projekty coraz częściej wymagają skomplikowanej inżynierii finansowej skupionej na pozyskiwaniu środków nie tylko w formie dotacji, ale także zwrotnych pożyczek lub w trybie partnerstwa publiczno-prywatnego. Wysokie nakłady inwestycyjne związane z przeprowadzeniem transformacji zgodnie z celami przyjętymi w strategiach krajowych oraz europejskich to największe zagrożenie dostrzegane przez samorządy w przypadku transformacji energetycznej. Poza nim, samorządowcy wskazali również wysokie koszty funkcjonowania ciepła systemowego podkreślając jednocześnie trudne uwarunkowania organizacyjno-prawne w zakresie rozbudowy sieci ciepłowniczej. Ograniczenie źródeł energii konwencjonalnej, a w efekcie prezerwy w dostawach prądu pozycjonują również problem ze stabilnością systemów elektroenergetycznych jako jedno z kluczowych wyzwań transformacji.
Wyzwania inwestycyjne związane z zieloną transformacją to zarówno działania skierowane na zapobieganie skutkom zmian klimatu, jak i samym zmianom klimatu sprawiają, że samorządy lokalne nie tylko poszukują dedykowanych narzędzi finansowania, ale także kierują własne środki finansowe tam, gdzie przyniosą zwrot z inwestycji. Rosnąca liczba samorządów, instytucji pozarządowych, jak i mieszkańców, chce mieć wpływ na kierunek rozwoju społeczności lokalnych i swoich państw, dlatego rekomendujemy wzmacnianie narzędzi, które stymulują inwestycje, ale jednocześnie pozytywnie wpływają na społeczność lokalną (place-based impact investment).
Komunalne wyzwania usług publicznych
Fundamentem funkcjonowania samorządu lokalnego jest dostarczanie usług publicznych mieszkańcom, a funkcję tę pełnią jednostki gospodarki komunalnej, ostatniego obszaru analizowanego w ramach prowadzonej ekspertyzy. Samorządowcy skoncentrowali swoją uwagę na nadmiernych regulacjach ograniczających swobodę ustalania cen, co ma miejsce szczególnie w sektorze wodno-kanalizacyjnym oraz ograniczeniami w zarządzaniu strefami płatnego parkowania. Na jakość i możliwości świadczenie usług komunalnych według samorządowców największy wpływ mają również wysokie koszty usług zewnętrznych tj. energia czy usługi budowlane. Ostatnim łatwym do rozpoznania na mapie wyzwań czynnikiem wzmagającym w samorządach obawę o rozwój w gospodarce komunalnej jest oczywiście trudność z zapewnieniem finansowania i wkładu własnego do infrastrukturalnych projektów, również tych współfinansowanych ze środków unijnych.
Wyniki badania wskazują na istotne wyzwania, przed którymi stoją włodarze polskich miast. Skuteczne zarządzanie finansami, inwestycjami, transformacją cyfrową, energetyczną oraz gospodarką komunalną będzie wymagać nie tylko podejmowania konkretnych działań, ale także zdolności do adaptacji i innowacji wobec zmieniającego się otoczenia polityczno-gospodarczego.
Informacje uzupełniające dotyczące badania
W naszym badaniu cyklicznie będziemy pytać włodarzy gmin, miast i regionów o wskazanie najważniejszych zagrożeń dla samorządów w poszczególnych obszarach rozwoju, które
w perspektywie najbliższych kilku lat będą szczególnie istotne.W wyniku analizy opinii ekspertów uczestniczących w I edycji badania wyspecyfikowaliśmy zagrożenia obszarowe, które w pełnym zakresie oraz graficznie (średnica kół reprezentujących poszczególne zagrożenia jest sumą iloczynów wagi i prawdopodobieństwa wystąpienia danego zagrożenia.
