Doświadczenie transformacji ustrojowej dowodzą, że samorząd terytorialny okazał się efektywną, skuteczną i sprawdzoną instytucją zapewniającą podstawowe usługi publiczne. Dlatego, rekomendujemy uruchomienie procesu przywrócenie podmiotowości i samodzielności finansowej samorządów i odwrócenie centralizacji kompetencyjnej. Proces centralizacji państwa i rosnącego klientelizmu politycznego wśród samorządowców wywołanego przede wszystkich malejącymi dochodami własnymi powinien być odwrócony, aby lepiej zaspakajać potrzeby Polaków. Proces ten nie musi być związany wyłącznie ze zmianami regulacyjnymi, w tym ustawowymi, choć takie z pewnością również będą potrzebne. Nowa administracja państwowa powinna podejmować działania w tym kierunku w wielu miejscach i zakresach.
W ostatnich latach samorząd terytorialny został znacząco osłabiony w nieukrywanym procesie centralizacji państwa i ograniczania jego potencjału i kompetencji. Dotyczy to finansów, regulacji i samodzielności podejmowania decyzji przez samorząd terytorialny na szczeblu gminy, powiatu i województwa. Obserwowaliśmy postępujący proces zmniejszania dochodów własnych i subwencji ogólnej na rzecz dotacji i nieprzejrzystych państwowych programów inwestycyjnych, w których szanse dofinasowania zależały wprost i w wielkim stopniu od barw politycznych lokalnego włodarza. Zmiany regulacyjne i kompetencyjne prowadziły do ograniczania samodzielności samorządów. Samorządy traciły możliwość decydowania we własnych sprawach, bo ich kompetencje i władztwo przejmowały agencje i pomioty administracji centralnej, takie jak np. Wody Polskie, kuratoria czy ministerstwa. Tymczasem samorząd terytorialny okazał się po 1990 roku efektywniejszy i sprawniejszy w zapewnianiu usług publicznych, które zgodnie z kompetencjami zapewniał mieszkańcom.
Poniższa lista działań nie wyczerpuje wszystkich obszarów, które wymagają zmian, aby przywrócić samorządom sprawczość oraz możliwość skutecznego i efektywnego działania. Ogranicza się w szczególności do spraw finansowych.
W krótkim okresie postulujemy podjęcie następujących działań:
- zapewnienie samorządom rekompensaty finansowej w roku 2024 za utracone dochody własne spowodowane przez wprowadzone zmiany w podatkach dochodowych w oparciu o sprawiedliwy i przejrzysty podział dotacji
- oddanie rzeczywistego władztwa nad WFOSiGW regionom poprzez decyzje ministra klimatu i środowiska (do czasu zmian ustawowych przywracających stan z 2015r.), aby były rzeczywistymi narzędziami dla władz regionalnych w prowadzeniu polityki rozwoju regionalnego
- przywrócenie władztwa nad ustalaniem cen dóbr publicznych zapewnianych przez gminy, np. usługi wodno-ściekowe, ciepłownicze w przypadku uruchamianych programów centralnych (np. przez BGK) wprowadzenie jasnych, przejrzystych i jednoznacznych kryteriów przyznawania wsparcia samorządom
W dłuższym okresie:
- przygotowanie i wdrożenie nowej ustawy o dochodach samorządowych uwzględniającej m.in. wyrównywanie dochodów w oparciu o odmienne koszty jednostkowe usług publicznych w różnych samorządach, subwencję ekologiczną. Celem nadrzędnym: stabilność, przewidywalność i adekwatność finansów samorządów do zapewnianych usług
- zmiany w podatkach lokalnych m.in. umożliwiające zróżnicowanie stawek podatku od nieruchomości w zależności od zapisów prawa miejscowego czyli planów zagospodarowania przestrzennego
